مطالعۀ تغییر ارزش ها و نگرش ها در ایران در گذار نسلی دو دهۀ اخیر موضوع اصلی مقالۀ حاضر است. رویکرد نظری و مفهومی مقاله با استناد به نظریۀ پسانوسازی اینگلهارت، جهانی شدن فرهنگی و نظریۀ برساخت گرایی اجتماعی صورت بندی شده است. از نظر روشی این مطالعه به شیوۀ اسنادی و تحلیل ثانویه انجام شده و با کاربرد مطالعۀ طولیِ نسلی، تغییرات ارزشی در جامعۀ ایران را براساس داده های موج 4 و 7 پیمایش ارزش های جهانی مورد سنجش قرار داده است. داده ها نشان می دهد در گذار نسلی 20 ساله در برخی موضوعات ارزش ها و نگرش ها تغییری نکرده و در برخی دیگر ما شاهد تفاوت های نسلی هستیم؛ اگرچه این دگرگونی از یک الگوی عام تبعیت نمی کند. در گذشته موضوعی مانند «دوستان» و امروزه موضوعاتی چون «اوقات فراغت» و «سیاست» بیشتر اهمیت پیدا کرده است. همان گونه که نگرش های جنسیتی برابرخواهانه، فرهنگ سیاسی دموکراتیک و گرایش های لیبرالی در یک گروه نسلی دیده می شود، ارزش ها و نگرش های مردسالارانه، غیردموکراتیک و سوسیالیستی هم در همان نسل وجود دارد. با وجود این نشانه هایی از وارونگی ارزشی نیز در این گذار نسلی هویداست.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

فساد پدیده ای فراگیر و مسئله ای جهانی است که با درجات متفاوتی از نوع، شدت و عمومیت در تمامی کشورهای جهان دیده می شود. موضوع فساد به دلیل هزینه های اقتصادی و اثرات ویرانگر آن بر روندهای توسعه و کیفیت حکمرانی، بسیار موردتحقیق قرار گرفته است. باوجوداین به دلیل دشواری های «واقعیت سنجی فساد»، روش رایج در مطالعۀ این پدیده اندازه گیری «ادراک فساد» است. در این راستا مقالۀ حاضر با هدف سنجش ادراک فساد در ایران و تحلیل علل و پیامدهای آن به اجرا درآمد. ازنظر روشی این مطالعه به شیوۀ اسنادی و با تحلیل ثانویۀ داده های موج هفتم (2022-2017) پیمایش ارزش های جهانی به انجام رسید که آمارهای آن در 64 کشور جهان ازجمله ایران در سال 2020 گردآوری شد. یافته های تحقیق برحسب شاخص ادراک فساد، بیانگر رواج زیاد فساد مالی و اداری در کشور بود. یافته های تبیینی نشان داد که ادراک ایرانیان از فساد برحسب متغیرهای «تحصیلات»، «اندازۀ جمعیت»، «میزان پس انداز» و شاخص های «فقر معیشتی»، «عضویت در نهادهای مذهبی»، «دین باوری» و «گرایش رسانه ای» متفاوت است. نتایج همچنین گویای این بود که پیامدهای ادراک فساد علاوه بر آسیب های اجتماعی مانند «نارضایتی اجتماعی» و «احساس ناامنی»، عمدتاً معطوف به پیامدهایی است که نظام سیاسی را هدف قرار می دهد.

پدیده تجدگرایی آثار متتوعی بر ویژگی های اخلاقی داشته است و این موضوع مهمی در مطالعات عموم جامعه شناسان بوده است. می توان بر اساس این تحلیل ها و دغدغه مطرح سوالاتی در بخش اخلاق مطرح کرد سوالاتی از این دست که در مسیر تغییرات جدید مسائل اخلاقی چه جایگاهی دارند؟ دو دیدگاه دراین رابطه وجود دارد که نظریه پردازان کلاسیک، از به وجود آمدن یک نظام اخلاقی جدید می گویند و جامعه شناسان معاصر با رویکردی تلفیقی و یا انتقادی به آن پرداخته اند در این پژوهش بر اساس داده های پیمایش موج ششم موسسه ارزش های جهانی که توسط رونالد اینگلهات و ولزال اداره می شود به بررسی پژوهشی این دیدگاه ها پرداخته شده است این تحقیق به روش تحلیل ثانویه، داده ها و اطلاعات مربوط به 60 کشور جهان را بر اساس تعریف عملیاتی دو متغیر تجددگرایی و فعالیت در امور خیریه استخراج و مجددا تحلیل کرده است.بررسی کلی میان تجددگرایی یا مدرنیسم و با ویژگی های اخلاقی نشان می دهد برخی مولفه های تجددگرایی با برخی ویژگی های اخلاقی روابط معناداری دارد همچنین در مجموع با افزایش گرایش به تجدد عضویت و فعالیت های در سازمانهای خیریه و انسان دوستانه کاهش می یابد.

اهمیت نقش ارزش های توده در گذار به دموکراسی در سال های اخیر برجستگی خاصی یافته است. اگرچه دیرینه شناسی مفهومی حکایت از تاکید اندیشمندانی مانند ارسطو و افلاطون بر اهمیت نقش ارزش های شهروندان در سیاست دارد، اما در دهه های اخیر و به طور خاص با مطالعه «فرهنگ مدنی» آلموند و وربا بود که توجهات بیش از پیش به این سو رهنمون شد. مطالعه حاضر نیز در همان راستا، البته با طرح نظریات و تجربیات نو، درباره ارزش ها انجام گرفته است.داده های مورد استفاده برای آزمون فرضیه اصلی تحقیق از مجموعه داده های پیمایش جهانی ارزش ها (WVS)، موج پیمایش سال های 2005 تا 2008 اخذ شده است. این پیمایش در ایران در سال 2007 با 2667 نمونه آماری به انجام رسیده است. در این مجموعه داده ها استان محل سکونت پاسخگو در یکی از متغیرهای آن ثبت شده است. لذا امکان مقایسه میزان ارزش های رهایی بخش پاسخگویان به تفکیک استانی مهیا شده است. در این پژوهش استان هایی که تعداد نمونه آن ها در مجموعه داده ها زیر 40 نفر بود حذف شدند. لذا تحلیل نوشتار حاضر مبتنی بر 21 استان از مجموع استان های ایران بوده و با در نظر گرفتن استان های خراسان جنوبی و شمالی که داده های آن ها در استان خراسان رضوی ادغام شده اند در مجموع تحلیل ها مبتنی بر 19 استان باقی مانده خواهد بود.نتایج حاکی از ارتباط معنی دار میان وضعیت شاخص توسعه انسانی (HDI) و زیرمجموعه های آن یعنی درآمد سرانه، امید به زندگی و سطح آموزش با ارزش های رهایی بخش یعنی نوع دموکراتیک فرهنگ سیاسی است. یافته ها همچنین نشان از آن دارند که شاخص توسعه انسانی به تنهایی بیش از 28.2درصد از واریانس گونه دموکراتیک فرهنگ سیاسی در استان های ایران را تبیین می کند.

روایی، مهم ترین ویژگی هر سنجه و تنها جواز استفاده از نتایج یک پژوهش است. زمانی که پژوهش درباره موضوعاتی همچون دینداری باشد، بررسی روایی، اهمیت بیشتری خواهد داشت، زیرا این قبیل موضوعات به دلیل پیچیدگی و پنهان بودگی، در مرحله جمع آوری، ارزیابی و تحلیل نتایج بیشتر در معرض آسیب های روشی هستند. با وجود این، به نظر می رسد بیشتر مطالعات سنجش دینداری در ایران، دقت لازم را درباره روایی به کار نبسته اند. این کم توجهی به دو صورت رخ داده است: یک، بررسی نکردن روایی یا بررسی نکردن درست و کامل آن و دوم، گزارش ندادن دقیق و مناسب از آن. بررسی و احراز این مدعا، مستلزم مرور دوباره پیمایش های سنجش دینداری در ایران است. در این مقاله پس از بیان اهمیت و ضروت توجه افزون تر به مساله روایی در این مطالعات، تلاش شده است با بازخوانی انواع روایی و بررسی قابلیت و کاربردهای هر یک، مناسب ترین نوع آن برای مطالعات دینداری، شناسایی و معرفی شود، سپس با اتکا به همین ملاحظات، مهم ترین پیمایش های سنجش دینداری در ایران نقد و بررسی شده و نقصان های موجود در هر کدام و راه های علاج آن نشان داده شده است. این مطالعه نشان می دهد تنها روایی لازم و موجه برای این مطالعات، بررسی «روایی محتوا» است و پژوهش های منتخب، با ضعف و کمبود های جدی در زمینه این نوع از روایی مواجه هستند. از آنجا که این پژوهش ها از برجسته ترین مطالعات انجام شده در زمینه سنجش میزان دینداری در ایران هستند، می توان ادعا کرد ضعف روایی در پیمایش های دینداری در ایران، عارضه ای عمومی است و با اتکا به یافته های این پژوهش ها، به برآورد دقیقی از میزان دینداری ایرانیان نمی توان دست یافت، بنابراین باید در تعمیم نتایج و تحلیل وضع دینداری در ایران بر اساس یافته های موجود با احتیاط بیشتری عمل کرد.

در بیشتر جوامع انسانی، جنسیت، که در بردارنده ویژگی های فرهنگی و اجتماعی جنس است، پایه توزیع نابرابر امکانات، موقعیت ها، فرصت ها و پاداش ها قرار می گیرد. مساله مورد بررسی در اینجا نقش گذار جمعیتی در نگرش نسبت به نابرابری جنسیتی است. از تئوری گذار جمعیتی اول و دوم و همچنین، نظریات چافتز، بوردیو و دایسون به عنوان چارچوب نظری پژوهش استفاده شده است. برای آزمون تجربی مدعای پژوهش با استفاده از مدل سازی معادلات ساختاری و داده های ثانویه پیمایش جهانی ارزش ها و صندوق جمعیت سازمان ملل برای پنجاه کشور انجام شده است. نتایج نشان داد که نگرش نسبت به نابرابری جنسیتی در کشورها بر حسب مراحل گذار جمعیتی متفاوت است. کشورهای مالی، زامبیا، هند و عراق که گذار جمعیتی اول را پشت سر نگذاشته اند، نگرش منفی کمتری نسبت به نابرابری جنسیتی دارند؛ برعکس، کشورهایی مانند سوئد، فنلاند و فرانسه که وارد گذار جمعیتی دوم شده اند، نگرش منفی بیشتری نسبت به نابرابری جنسیتی دارند. کشورهای ترکیه، برزیل، آفریقای جنوبی و اندونزی که در سال های اخیر گذار جمعیتی را پشت سرگذاشته اند، نگرش نسبت به نابرابری جنسیتی در آنها بین دو دسته از کشورهای فوق است.

اهمیت نقش ارزش های توده (فرهنگ سیاسی) در گذار به مردم سالاری در سال های اخیر برجستگی خاصی یافته است. اگرچه دیرینه شناسی مفهومی حکایت از تاکید اندیشمندانی مانند ارسطو و افلاطون بر اهمیت نقش ارزش های شهروندان در سیاست دارد، اما در دهه های اخیر و به طور خاص با مطالعه «فرهنگ مدنی» آلموند و وربا بود که توجهات بیش از پیش به این سو رهنمون شد. مطالعه حاضر نیز در همان راستا، البته با طرح نظریات و تجربیات نوتر درباره ارزش ها انجام پذیرفته است. داده های مورد استفاده برای آزمون فرضیه اصلی تحقیق از مجموعه داده های پیمایش جهانی ارزش هاWVS ، موج پیمایش سال های 2005 تا 2008 اخذ شده است. این پیمایش در ایران در سال 2007 با 2667 نمونه آماری به انجام رسیده است. در این مجموعه داده ها، استان محل سکونت پاسخگو، در یکی از متغیرهای آن ثبت شده است، لذا امکان مقایسه میزان ارزش های رهایی بخش پاسخگویان به تفکیک استانی و البته قومی مهیا شده است. در این پژوهش استان هایی که تعداد نمونه آنها در مجموعه داده ها زیر 40 نفر بودند، حذف شدند و استان های خراسان جنوبی و شمالی نیز با استان خراسان رضوی ادغام گردیده و در کل با نام استان خراسان در تحلیل ها آمده اند. یافته های این پژوهش هم در بخش توصیفی و هم در بخش تحلیل، مطابق با انتظارات نظری نوشتار، حاکی از برتری نسل جوان در بروز ارزش های ابراز وجود و توسعه بیشتر فرهنگ دموکراتیک در میان این نسل است. جالب آنکه، این تفاوت در بروز ارزش های دموکراتیک تقریبا در همه سطوح بازتولید شده است؛ بدین معنا که علاوه بر سطح ملی، در سطوح فروملی بررسی شده؛ یعنی قومی و استانی و نیز به تفکیک جنسیت، تقریبا نتایج مشابهی به دست آمد؛ هرچند در سطح ملی، تفاوت بسیار آشکارتر و در سطوح فروملی با پیچیدگی هایی همراه بود.

عوامل مختلفی بر تقویت و تضعیف هویت جمعی به ویژه هویت ملی تاثیر می گذارند. شناخت این عوامل و سنجش وضعیت آن در سطح جامعه علاوه بر این که می تواند زمینه ساز پیش بینی وضعیت آینده ارزش ها و هویت ملی و جمعی شود، سیاست گذاری هویتی را در مسیر دقیق تر و صحیح تری قرار می دهد. یکی از این عوامل، ارزش های اجتماعی است. این پژوهش بر آن است که میزان اعتقاد جامعه را به رواج ارزش های اجتماعی مورد بررسی قرار دهد، بنابراین از پیمایش به عنوان روش تحقیق و پرسشنامه محقق ساخته به عنوان ابزار گردآوری اطلاعات استفاده شده است. در این راستا با انتخاب جامعه آماری از میان افراد 18 تا 65 سال ساکن در مراکز 31 استان کشور در سال 1393 و بر اساس فرمول کوکران و نمونه گیری چندمرحله ای با توجه به جمعیت مرکز هر استان، در مجموع 15040 نفر به عنوان نمونه آماری انتخاب شدند. سنجش گویه ها نشان می دهد رواج ارزش های اجتماعی در جامعه تاثیر مثبت و مستقیمی بر گرایش به هویت ملی دارد و در مقابل تاثیر منفی و معکوسی بر گرایش افراد نسبت به هویت مدرن گذاشته است. بنابراین تقویت ارزش های اجتماعی منجر به تقویت هویت ملی می شود.

با افزایش پیچیدگی های سازمانی بهترین شیوه های پیمایش و نظرسنجی به چالش کشیده شده و تحقیقات پیمایشی تکامل یافته است. شنیدن پیوسته به یک طرح پیمایش اشاره دارد که برای تهیه داده‏ها از پیمایش‏ها و طرح‏های متعدد با دفعات بیشتر نسبت به یک نقطۀ منفرد در یک دورۀ دوسالانه، سالانه یا کوتاه‏تر استفاده می‏کند. در پی جریان شنیدن مداوم در سازمان، نگاه متخصصان سنجش و اندازه گیری به سنجش های همیشگی یا سنجش های نبضی معطوف شده است. هدف این مطالعه شناخت وضعیت حال و آیندۀ پیمایش های کارکنان در سازمان ها و شرکت های دولتی و خصوصی ایران از دیدگاه متخصصان HR سازمان/شرکت بود. به همین منظور پیمایشی به مدت دو ماه در محدودۀ زمانی تیرماه تا شهریورماه سال 1401 انجام شد. جامعۀ آماری این مطالعه کلیه سازمان‏ها و شرکت‏های دولتی و خصوصی ایران بوده است که در سال 1401 فعالیت رسمی داشته‏اند. به منظور دستیابی به نمونه ای معرّف، از روش نمونه گیری طبقه ای هدفمند برای جمع آوری داده های موردنیاز از شرکت‏ها و سازمان‏هایی در صنایع با اندازه‏های مختلف استفاده شد. نتایج نشان می دهد که پیشرفت ها در تمام جنبه های چرخۀ سنجش های نبضی، از طراحی و استقرار گرفته تا گزارش دهی و تجزیه وتحلیل و ارائه داده های به موقع و مرتبط تر، سبب شده که سازمان ها از رویکرد پیمایش سنتی خود فاصله گرفته و همسو با رشد فناوری‏های نوین به سمت پیمایش های نبضی متمایل شوند. بااین حال، پیمایش‏های سازمان ها و شرکت‏های ایرانیِ موردمطالعه در مقایسه با سایر کشورهای جهان روند بسیار کندتری دارد.